U moet Javascript inschakelen om deze website te bezoeken.
U probeert deze website te bezoeken via Internet Explorer.
Deze website ondersteunt Internet Explorer niet.
Vanaf 2019 adviseert Microsoft aan Windowsgebruikers om te stoppen met het gebruik van Internet Explorer als standaard webbrowser.
Overweeg om één van de volgende gratis browsers te downloaden op uw Windowscomputer:
Wij hopen u gauw te mogen verwelkomen op Openluchtmuseum.nl!
De onderwijzer als hovenier voor de kinderziel
Het object van de maand juni is deze zeventiende-eeuwse gravure van een schoolklas.
Soms is een voorwerp complexer dan gedacht, zoals deze prachtige zeventiende-eeuwse gravure van een schoolklas. In een groot vertrek zien we negen jongens en negen meisjes van verschillende leeftijden. Sommigen zijn in gesprek. Anderen leren individueel, zoals het lezende meisje links dat haar rechterwijsvinger omhooghoudt, alsof zij iets memoriseert. Niet alle kinderen zijn serieus aan het werk. Linksachter, bij het hemelbed, speelt een meisje met een kat. Zou dat goed gaan, met die siervaas zo dichtbij?
De onderwijzer aan een lessenaar is een oudere man met golvende baard, knijpbril en hoed. Hij overhoort een leerling. Twee anderen wachten op hun beurt. De schoolmeester houdt in zijn vrije hand een roe. Op een plank aan de muur rechts staan flessen, dozen én een roe op voorraad.
Onder de voorstelling staat een vers in het Nederlands en Frans. Het gaat over de onderwijzer als een tuinman voor de kinderziel. Hij maakt van kinderen goede mensen. Door te straffen corrigeert hij scheefgroei, want als een mens eenmaal volgroeid is, is er niets meer bij te sturen. Voorstelling en tekst vertellen ons zodoende over het zeventiende-eeuwse lagere onderwijs.
De voorstelling is gemaakt naar voorbeeld van twee populaire gravures die de beroemde Franse prentkunstenaar Abraham Bosse (1602-1676) in 1635 maakte: een meisjesschool en deze gemengde schoolklas. De prent zelf levert aanwijzingen over zijn geschiedenis. Zo ligt op de lessenaar een papier met de tekst: ‘Mr de Jode, je vous en voye l’escole la quelle i’ay gravé 1645’. Deze opdracht verraadt volgens kunsthistoricus Marjolein Leesberg dat de maker de koperplaat in 1645 voor ‘Monsieur’ Pieter de Jode II (1606-na 1674) graveerde. De Jode was een bekende graveur en prentuitgever uit Antwerpen.
Middenvoor, nabij het meisje dat op de grond met bikkels of stenen speelt, staat echter een andere naam: ‘F. de Wit excu’, wat betekent dat de Amsterdamse prentmaker en uitgever Frederik de Wit (ca. 1630-1706) de koperplaat voor deze prent bezat. Rondom de signatuur is het wit; de fijne arcering van de vloer loopt niet door. De Wit haalde dus een andere naam op de koperplaat weg en verving deze door de zijne. Uitgevers en prenthandelaren wilden vindbaar zijn. Zo wist iedereen die de gravure ergens zou zien bij wie hij er ook een of zelfs meerdere kon bestellen.
Hoe kwam de koperplaat voor deze schoolklas in bezit van De Wit? Volgens Leesberg heeft ‘Pieter de Jode II beide prenten in 1645 hoogstwaarschijnlijk in een eerste staat uitgegeven’ en is het denkbaar dat ‘de tekst op de lessenaar door de (onbekende) graveur is geadresseerd aan De Jode. Het lijkt erop dat de meisjesschoolklas en deze gemengde schoolklas voor 1652 in een tweede staat werden uitgegeven door Claes Jansz. Visscher (1587-1652) in Amsterdam.’ Kennelijk sprak de voorstelling van een Franse lagere schoolklas ook het publiek in de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden aan. Ten opzichte van de oorspronkelijke prenten van Bosse zijn alleen nieuwe versregels bedacht. De koperplaten bleven een tijdlang in het bezit van uitgeversfamilie Visscher, want ze komen ‘omstreeks 1680 voor in de inventarislijst van Nicolaes Visscher II (1618-1709). Pas daarna moeten de koperplaten bij stadgenoot Frederik de Wit terecht gekomen zijn’.
Tot voor kort leek slechts één exemplaar van de uitgave door De Wit de eeuwen overleefd te hebben. In een publicatie stond echter niet waar de prent zou zijn. Recent bleek dat deze gravure zich in de collectie van de Atlas van Stolk bevindt. Een nieuwe vondst is dit exemplaar in de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum.
Prenten zoals deze verraden niet alleen iets over onderwijs in de zeventiende eeuw, maar ook over de populariteit van bepaalde kunstenaars. Bovendien geven ze ons een inkijkje in de handel in koperplaten door prentuitgevers in de Nederlanden.
Inge Schriemer
Conservator Ontwikkeling, Zingeving en Ontspanning
Lees meer over straffen en belonen op de lagere school in de zeventiende eeuw