U moet Javascript inschakelen om deze website te bezoeken.
U probeert deze website te bezoeken via Internet Explorer.
Deze website ondersteunt Internet Explorer niet.
Vanaf 2019 adviseert Microsoft aan Windowsgebruikers om te stoppen met het gebruik van Internet Explorer als standaard webbrowser.
Overweeg om één van de volgende gratis browsers te downloaden op uw Windowscomputer:
Wij hopen u gauw te mogen verwelkomen op Openluchtmuseum.nl!
‘Weet dat zwemmen, koel en fris, in de zomer krachtversterkend is’, over zwemmen in Nederland
In de zomer wordt veel gezwommen. In zwembaden, meren, plassen en in de zee. Hoe is dat vroeger? Vanaf ongeveer 1890 worden (overdekte) zwembaden gebouwd. In de twintigste eeuw ontstaan zwemplassen, op plaatsen waar eerder zandwinning plaatsvindt. Tot ver in de twintigste eeuw kunnen veel inwoners van Nederland niet goed zwemmen. Maar er wordt wel degelijk recreatief gezwommen.
De geschiedenis van het zwemmen
Schrijvers over de geschiedenis van zwemles en zwemmen in Nederland putten vaak uit krantenartikelen. Ook in kinderboeken kun je informatie vinden over zwemmen. Over de historie van zwemles en zwemtechnieken bestaan talloze boeken en brochures. De meeste bronnen dateren uit de twintigste eeuw. Een oudere bron over zwemmen lijkt tot nu toe over het hoofd gezien: de volksprent.
Volksprenten zijn goedkope drukwerken met een hoge oplage. Ze worden ook centsprenten genoemd. Ze zijn meestal opvoedkundig, rijk geïllustreerd en met weinig tekst. Het Openluchtmuseum beheert een grote collectie volksprenten uit de late achttiende en de negentiende eeuw. Vaak zijn ze bedoeld voor kinderen. Op enkele tientallen prenten is zwemmen afgebeeld. Op opvoedkundige prenten wordt een onderwerp pas afgebeeld als het écht algemeen is. Wat vertellen deze volksprenten de kinderen van toen over zwemmen?
Tot nut van ’t Algemeen
De oudste volksprent met zwemmende kinderen is gedrukt rond 1800. Op een van de acht afbeeldingen met kindervermaak zien we drie kinderen bij een meer of brede rivier, met in de verte een oever met bosschage en een kerk. Een kind zit gekleed op de kant, een ontdoet zich staand van zijn kleren en een zwemt in het water. De vierregelige tekst vertelt dat ‘zwemmen een nuttige zaak is’ voor iedereen.
Van een andere prent uit ongeveer dezelfde tijd heeft het Openluchtmuseum een jonger exemplaar, dat door een latere drukker opnieuw gedrukt is. De titel van de prent geeft aan dat deze voor kinderen is om ze iets te leren en ter vermaak. ‘Maar schei[d] het wesen van de schyn’, oftewel: let op wat echt is en wat fantasie! Op een van de afbeeldingen is een zwemmer te zien. Het rijm eronder vertelt dat zwemmen levensreddend kan zijn en verkwikkend is, mits het op een veilige plek gebeurt.
Andere volksprenten
Andere volksprenten onderschrijven het belang van leren zwemmen. Het plezier en de gevaren worden allebei geregeld genoemd in de tekst. Zoals: wees voorzichtig en zwem alleen onder toezicht, zodat hulp nabij is. Op een bijbehorende afbeelding zijn kinderen te zien die in een sloot of smalle vaart zwemmen. Een volwassene staat paraat op de oever, voor als het nodig is. Een variant waarschuwt expliciet: ‘Kan het zwemmen vreugde geven. Het kost ook menigeen het leven.’ Slechts één exemplaar in de Openluchtmuseumcollectie waarschuwt uitsluitend, zonder iets positiefs te benoemen: ‘Janus die is hier, aan het zwemmen. Als Vader het wist, hij zou hem temmen.’ Tegelijkertijd sommen andere volksprenten alleen geneugten van het zwemmen op. De meest positieve promotie voor zwemmen is te lezen op een volksprent uit ongeveer 1860-1890:
Samengevat dateren volksprenten over zwemmen uit de gehele negentiende eeuw. Ze vertellen over de gevaren en over het plezier van zwemmen. Het is niet zo dat er op volksprenten uit het begin van de negentiende eeuw vooral waarschuwingen te lezen zijn, en op latere uitgaven vooral positieve associaties. Of andersom.
Waarom sommige uitgevers het gevaar of het plezier benadrukken is niet bekend. Zou studie van meer volksprenten uitwijzen of in bepaalde regio’s het positieve of juist het gevaarlijke van zwemmen de overhand heeft? Misschien. Bedenk dat de doelgroep voor volksprenten niet te verbinden is met een plaats of regio. Volksprenten die in Zaltbommel gedrukt zijn, kun je ook kopen in Amsterdam, Zwolle of Maastricht. Wat we vooral leren van deze volksprenten is dat recreatief zwemmen in Nederland al heel lang gewoon is.
Inge Schriemer
Conservator Ontwikkeling, Zingeving en Ontspanning