Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem

U moet Javascript inschakelen om deze website te bezoeken.

De roomcentrifuge. Hoe een pionier de revolutie miste

Nederland staat in de top vijf zuivelexporterende landen van de wereld. Een ongelooflijke prestatie voor zo'n klein landje. En de traditie van zuivelexport is lang. Al vanaf de zeventiende eeuw staat Holland bekend om de Goudse en Edammer kazen en Friesland om zijn boter. Niet gek dus dat het Nederlands Openluchtmuseum in 1992 juist een zuivelfabriek opneemt in zijn collectie gebouwen: Boter- en kaasfabriek Freia uit het Friese Veenwouden, icoon van de industrialisatie van het platteland. De oprichter is Mindert Bokma de Boer.

Mindert Bokma de Boer is de eerste zuivelfabrikant in Friesland en een van de eersten in Nederland. Een echte pionier dus. Hij richt Freia op in 1879. De gouden jaren voor de Friese botermakers zijn dan al een tijdje voorbij. Gesjoemel bij de boterproductie en de boterhandel tastte de goede naam aan en Deense boeren ontwikkelen zich tot geduchte concurrenten op de internationale markt.

Terwijl Friese boeren leunen op traditie en reputatie, werken Deense boeren aan vernieuwing. Met behulp van wetenschap ontwikkelen ze hun kennis; ze staan open voor technische vernieuwingen. Ze zoeken de samenwerking op om op grotere schaal boter te produceren. Het resultaat is grote hoeveelheden boter van constante, hoge kwaliteit. Afnemers in het rijke Londen weten wat ze krijgen als ze kiezen voor Deense boter. Zo verstoot Deense boter de Friese boter van zijn troon.

Bokma de Boer, notaris van beroep, leert van de Deense boeren. Hij ziet kansen die Nederlandse boeren nog niet zien. Hij vestigt zich in Veenwouden tussen kleine boeren. Met stoomkracht en wetenschappelijke kennis verwacht hij daar echt verschil te kunnen maken. Zijn boter- en kaasfabriek zou boerinnen ontlasten van haar tijdrovende taak en de kwaliteit van de boter en kaas enorm verbeteren. Eerherstel voor de Friese boter.

Maar Bokma de Boer stuit op weerstand. De meeste boeren in zijn regio voelen er weinig voor om de boterproductie uit handen te geven. De boerinnen verwerken de melk liever zelf. Goede boter is hun trots en, heel belangrijk, hun inkomen. Bokma de Boer heeft moeite om voldoende melk tegen een redelijke prijs te krijgen. Hij heeft bovendien de pech dat Duitsland de grenzen dichtgooit voor Nederlandse zuivel. Hij ziet de markt voor zijn populaire 'backsteinkäse' verdwijnen. Die kaas maakt hij van de magere melk die overblijft na het afromen van de melk voor de boterproductie.

En met dat afromen mist Bokma de Boer net de boot. Als verse melk rustig staat, komt het melkvet vanzelf bovendrijven. De room schep je eenvoudig af voor de productie van boter. Een methode die boerinnen al eeuwenlang gebruiken.

Bokma de Boer investeert in het Swartz- systeem. Hij koelt vaten vol verse melk in ijskoud water. De room komt zo sneller bovendrijven, kan sneller worden verwerkt en wordt niet zuur. Heel wat productiever dan de aden van de boerin.

In het jaar dat Bokma de Boer de productie start in Freia, ontwikkelt de Zweedse ingenieur en uitvinder Gustav Laval een apparaat dat de zuivelindustrie revolutionair verandert: de roomseparator ofwel ontromer, een centrifuge die in een continue stroom vette room scheidt van de magere ondermelk. Met gemak ontromen de eerste modellen 130 liter melk per uur, uren achter elkaar. Die capaciteit neemt snel toe tot een paar duizend liter per uur. De ontromer betekent een revolutie voor de zuivelindustrie.

Voor Bokma de Boer komt de uitvinding van de roomcentrifuge net te laat. Of was hij met de oprichting van Freia net te vroeg? Had hij met de indrukwekkende roomseparator boeren en boerinnen beter kunnen overtuigen van de waarde van zijn fabriek? Drie jaar na oprichting verkoopt Bokma de Boer teleurgesteld zijn verliesgevende onderneming. De nieuwe eigenaar Hero Arjens Brouwer koopt onmiddellijk twee roomcentrifuges. De fabriek houdt stand tot 1969.

Sinds 1992 staat Freia in het Nederlands Openluchtmuseum. Met twee roomcentrifuges én een eervolle herinnering aan die echte pionier: Mindert Bokma de Boer.

Carianne van Dorst
Wetenschappelijk medewerker

Dit vind je misschien ook leuk

Nederland Kaasland

Nederlanders worden al decennia lang kaaskoppen genoemd, maar waar hebben we die naam eigenlijk aan te danken?
Ambacht & Gereedschap

Voor ieder ambacht een uniek gereedschap

In de collectie van het Nederlands Openluchtmuseum bevinden zich allerlei gereedschappen die bij verschillende beroepsgroepen in gebruik zijn geweest.
Nederlandse ambachten

Van generatie op generatie

Tijdens de Middeleeuwen ontstaan in de Nederlandse steden allerlei verschillende ambachten. Denk bijvoorbeeld aan bakkers, smeden, brouwers en molenaars. Ook op het platteland worden veel inventieve uitvindingen gedaan die uitgroeien tot ambachten, zoals het bewerken van vlas of het maken van klompen.